माण्डव्य गोत्रीय भण्डारीको इतिहास

माण्डव्य गोत्रीय भण्डारीहरू नेपालको खस आर्य समुदायको ब्राह्मण वर्णअन्तर्गत पर्ने एक महत्वपूर्ण शाखा हुन्। यो गोत्र प्राचीन वैदिक ऋषि माण्डव्यबाट उत्पन्न भएको मानिन्छ, जसलाई महाभारत र पुराणहरूमा वर्णन गरिएको छ। माण्डव्य ऋषिको कथा सहनशीलता, धर्म र न्यायको प्रतीक हो, र उनीहरूको वंश यस ऋषिपरम्परामा आधारित छ। नेपालमा यो थर मुख्य रूपमा लुम्बिनी प्रदेश (रुपन्देही, बुटवल) र अन्य पश्चिमी जिल्लाहरूमा केन्द्रित छ। तल यसको उत्पत्ति, प्रवास, बसोबास र सांस्कृतिक पक्षहरूको संक्षिप्त वर्णन गरिएको छ।

उत्पत्ति र गोत्र

माण्डव्य गोत्रको मूल प्राचीन ऋषि माण्डव्यबाट भएको हो। महाभारतको अनुसार, माण्डव्य एक महान् तपस्वी थिए जसले वर्षौंसम्म खाड्व वनमा तपस्या गर्दा राजा अम्बरीषका सिपाहीहरूले चोर ठान्दै उनीलाई शूलीमा चढाए। तर उनी मरेनन् र पछि यमराजलाई श्राप दिए कि १२ वर्षमुनिका बालबालिकाको सानो पापमा पनि यस्तो दण्ड नदिनु। यस श्रापले यमराजलाई विदुरको रूपमा मानव जन्म लिन बाध्य बनायो। यो कथा धर्म, क्षमा र ऋषि परम्पराको महत्वलाई उजागर गर्छ। माण्डव्य गोत्रका सन्ततिहरूले यस ऋषिको तपोभूमि र वंशलाई जीवन्त राखेका छन्।

नेपालको सन्दर्भमा, माण्डव्य गोत्रीय भण्डारीहरू ब्राह्मण थरको रूपमा सूचीकृत छन्। नेपाल सरकारको खस आर्य थर सूचीकरणअनुसार, भण्डारी थर माण्डव्य गोत्रसँग जोडिएको छ (प्रविष्टि नम्बर १२८)। यो गोत्र अन्य थरहरू जस्तै बजगाईँ, पन्थी, ज्ञवाली आदि सँग पनि सम्बन्धित छ, तर भण्डारीहरू यसको ब्राह्मण शाखामा पर्छन्। थरको अर्थ 'भण्डारको संरक्षक' नै रहन्छ, जसले राजकीय कोष व्यवस्थापनको परम्परालाई संकेत गर्छ।

प्रवास र ऐतिहासिक भूमिका

माण्डव्य गोत्रीय भण्डारीहरूको नेपाल प्रवेश प्राचीन वैदिक कालदेखि नै भएको अनुमान छ, तर मध्यकालीन प्रवास मुख्य हो। खस आर्य समुदायको हिस्साको रूपमा उनीहरू भारतको उत्तर र मध्य भागबाट (मण्डव्य ऋषिको तपोभूमि सम्बन्धित क्षेत्रहरू जस्तै बुलन्दशहर वा मण्डू) नेपालतर्फ आएका थिए। नेपाल एकीकरण अभियानमा खस आर्यहरूको महत्वपूर्ण भूमिका थियो, र भण्डारीहरूले पनि यसमा योगदान दिएका थिए। उनीहरूले गोरखा दरबार र स्थानीय राजकीय सेवामा भाग लिए।

ऐतिहासिक दस्तावेजहरूमा उनीहरूको वंशावली २०औं शताब्दीमा लेखक शिवलाल भण्डारी 'संयोग' ले संकलन गरेका छन्। उनको पुस्तक माण्डव्य गोत्रीय भण्डारी परिवारको वंशावली तथा कुलपूजा विधि (२०७५ प्रकाशित) ले यो वंशको उत्पत्ति, शाखाहरू र परम्पराहरू वर्णन गर्छ। यसले माण्डव्य ऋषिबाट सुरु भएर नेपालका विभिन्न पुस्ताहरूसम्मको वंशावली उल्लेख गरेको छ।

बसोबास र विस्तार

माण्डव्य गोत्रीय भण्डारीहरू मुख्य रूपमा लुम्बिनी प्रदेशको रुपन्देही (बुटवल) मा बसोबास गर्छन्। यहाँ 'माण्डव्य गोत्रीय भण्डारी कुलपूजा परिवार' नामक संस्था सक्रिय छ, जसले कुलपूजा र सांस्कृतिक कार्यक्रमहरू सञ्चालन गर्छ। अन्य स्थानहरूमा पनि उनीहरू पाइन्छन्, जस्तै अन्य पश्चिमी जिल्लाहरू। खस आर्य समुदायको रूपमा नेपालको संविधानले उनीहरूलाई आदिवासी/जनजाति समूहमा समावेश गरेको छ, जसले आरक्षण र संरक्षणको व्यवस्था गरेको छ। विदेशमा भारत र अन्य दक्षिण एसियाली देशहरूमा पनि सानो संख्यामा बसोबास छ।

संस्कृति र वर्तमान स्थिति

यी भण्डारीहरू हिन्दू धर्मावलम्बी हुन् र माण्डव्य ऋषिलाई कुलदेवताको रूपमा पूजा गर्छन्। कुलपूजा विधि वार्षिक रूपमा बुद्धपूर्णिमा वा जेठ महिनामा गरिन्छ, जसमा वंशावली पाठ, हवन र सामूहिक भोज हुन्छ। पुस्तकअनुसार, कुलपूजामा ऋषिको कथा वाचन र प्रवर (माण्डव्य, मिताव्य, शाल्वकी) उच्चारण गरिन्छ। उनीहरू शान्तिप्रिय, शिक्षित र सामाजिक सेवामा सक्रिय छन्।

वर्तमानमा, यो समुदाय संगठित हुँदैछ। बुटवलको कुलपूजा परिवारले फेसबुकमार्फत कार्यक्रमहरू सञ्चालन गर्छ, जस्तै २०७९ मा रोकिएको कुलपूजा पछि पुनः आयोजना। नेपालको जनगणनामा खस आर्यअन्तर्गत उनीहरूको संख्या बढ्दो छ, र सांस्कृतिक संरक्षणका लागि प्रयासरत छन्।

थप जानकारी

माण्डव्य गोत्रीय भण्डारीहरूको इतिहास निकै रोचक र प्राचीन वंश परम्परासँग सम्बन्धित छ। यो वंश वैदिक ऋषि माण्डव्य ऋषिबाट उत्पन्न भएको मानिन्छ। तल माण्डव्य गोत्र र त्यसअन्तर्गत भण्डारीहरूको उत्पत्ति, भूमिका र ऐतिहासिक पृष्ठभूमि विस्तृत रूपमा प्रस्तुत गरिएको छः

१. माण्डव्य गोत्रको उत्पत्ति

माण्डव्य गोत्र वैदिक कालका एक महान ऋषि — ऋषि माण्डव्य — का नामबाट उत्पन्न भएको हो।
ऋषि माण्डव्य न्याय, सहनशीलता र तपस्याका प्रतीक मानिन्छन्।
कथा अनुसार, एकपटक निर्दोष भएर पनि अन्यायपूर्ण सजाय पाएका ऋषि माण्डव्यले धर्मराज यमलाई प्रश्न गरेका थिए। त्यसै घटनाले “माण्डव्य न्याय” नामक नैतिक दृष्टान्तको जन्म गरायो।
त्यसै ऋषिको वंशलाई माण्डव्य गोत्र भनियो।

२. भण्डारी उपनामको उत्पत्ति

“भण्डारी” शब्द संस्कृतको “भाण्डार” (कोष, भण्डार, सम्पत्ति वा रसद) बाट आएको हो।
प्रारम्भिक कालमा “भण्डारी” उपाधि राजदरबार, प्रशासन वा सेनामा कोष र रसदको जिम्मा लिने अधिकारीहरूलाई दिइन्थ्यो।
त्यसैले भण्डारीहरू सुरुमा राजकीय अधिकारी वर्ग (administrative and military treasurers) थिए।

३. माण्डव्य गोत्रीय भण्डारीहरूको ऐतिहासिक पृष्ठभूमि (नेपालमा)

लिच्छवि काल (इस्वी ४–९ औं शताब्दी)
- लिच्छवि राजदरबारमा “भण्डारी” पदधारीहरूको उल्लेख गुहेश्वरी र चङ्गुनारायणका अभिलेखहरूमा पाइन्छ।
- उनीहरू राजकोष र राजभोजनालयका प्रमुख मानिन्थे।
मल्ल काल (१२औं–१८औं शताब्दी)
- मल्ल राजाहरूको दरबारमा राजभण्डारी पद अति प्रतिष्ठित थियो।
- माण्डव्य गोत्रीय भण्डारीहरू काठमाडौँ, भक्तपुर र ललितपुरका दरबारमा उच्च स्थानमा पुगे।
- सेनाभण्डारी, कोषभण्डारी, भोजभण्डारी आदि पदहरू कायम थिए।
शाह काल (१८औं शताब्दीपछि)
- शाहवंश स्थापित भएपछि पनि भण्डारीहरू सेना, प्रशासन, र दरबारका कोषाधिकारीको रूपमा कार्यरत रहे।
- गोर्खा, कास्की, लमजुङ, र तनहुँ क्षेत्रका धेरै माण्डव्य गोत्रीय भण्डारीहरू शाह प्रशासनसँग जोडिए।
- पछि यही वंशका सदस्यहरू शिक्षण, प्रशासन, र राजनीतिक क्षेत्रमा समेत प्रभावशाली भए।

४. माण्डव्य गोत्रीय भण्डारीहरूको परम्परागत पहिचान

पक्ष	विवरण
गोत्र	माण्डव्य
प्रवर	आलम्बायन, माण्डव्य, कौशिक (कहिलेकाहीँ माण्डव्य मात्र)
वैदिक शाखा	यजुर्वेद (बहुधा तैत्तिरीय शाखा)
देवता (कुलदेवता)	बिष्णु वा शिव (क्षेत्रअनुसार भिन्न)
वंश वर्ण	ब्राह्मण (मुख्यतः), तर कतिपय क्षेत्रमा क्षत्रिय परम्परा पनि

५. नेपालका प्रमुख माण्डव्य गोत्रीय भण्डारी वंशीय क्षेत्र

गोरखा–लमजुङ–तनहुँ क्षेत्र: शाहकालीन सेनापतिहरूमा केही भण्डारी परिवारहरू थिए।
काठमाडौं उपत्यका: मल्लकालमा प्रशासनिक तथा भोजभण्डारीको रूपमा प्रसिद्ध।
कास्की–स्याङ्जा–पर्वत–बागलुङ क्षेत्र: वैदिक ब्राह्मण परम्परा कायम राख्ने माण्डव्य गोत्रीय भण्डारीहरू बसोबासमा छन्।
पूर्वी नेपाल (धरान, भोजपुर आदि): पश्चिमबाट सरेका वंशहरू।

६. सांस्कृतिक तथा सामाजिक योगदान

वैदिक अध्ययन, शिक्षा, र प्रशासनमा उल्लेखनीय योगदान।
धेरै माण्डव्य गोत्रीय भण्डारीहरू आधुनिक नेपालमा शिक्षक, लेखक, सैनिक, प्रशासक, र धर्मसेवकका रूपमा परिचित छन्।
उनीहरूलाई प्रायः बुद्धि, अनुशासन र न्यायप्रियताका प्रतीकका रूपमा चिनिन्छ।

यो लेख इतिहासको अध्ययन अनुसन्धानमा आधारित छ। यसलाई विभिन्न ऐतिहासिक स्रोतको आधारमा पुष्टि गर्नुपर्ने भएकोले यो पूर्ण छैन। यसलाई क्रमश.. पूरा गरिनेछ।

माण्डव्य गोत्रीय भण्डारीको इतिहास