त्रिपिण्डी श्राद्ध: के यो सबैका लागि अनिवार्य हो? जान्नुहोस् ५ महत्वपूर्ण कुरा

परिचय: एक रहस्यमय र गलत बुझिएको अनुष्ठान

हामी सबै आफ्ना पितृहरूको सम्मान र मुक्तिको कामना गर्छौं। तर कहिलेकाहीँ, जीवनमा निरन्तर बाधा-अड्चन वा परिवारमा अस्वाभाविक समस्याहरू देखा पर्दा, हामी कारण खोज्न थाल्छौं। यस्तो अवस्थामा प्रायः "त्रिपिण्डी श्राद्ध" को चर्चा सुनिन्छ, जुन एक गहिरो तर अक्सर गलत बुझिएको हिन्दू अनुष्ठान हो। के यो सबैले गर्नुपर्ने नियमित कर्म हो? वा यसको कुनै विशेष उद्देश्य छ?

यस लेखमा, हामी प्रा.डा. देवमणि भट्टराईद्वारा प्रस्तुत गरिएको विद्वत्तापूर्ण ग्रन्थको सारलाई पाँच गहिरो तथ्यहरूमा प्रस्तुत गर्दैछौं। यसको उद्देश्य त्रिपिण्डी श्राद्धको वास्तविक मर्म र औचित्यलाई स्पष्ट पार्नु हो, ताकि पाठकहरूले यसलाई सही दृष्टिकोणले बुझ्न सकून्।

१. यो नियमित श्राद्ध होइन, एक विशेष उपचार-विधि हो

सबैभन्दा पहिलो र महत्वपूर्ण कुरा के हो भने, त्रिपिण्डी श्राद्ध हरेक वर्ष गरिने नित्य वा कुनै पर्वमा गरिने नैमित्तिक श्राद्ध होइन। शास्त्रले यसलाई "काम्य श्राद्ध" को श्रेणीमा राखेको छ, जसको अर्थ हो— कुनै विशेष कामना वा उद्देश्य प्राप्तिका लागि गरिने कर्म।

यसको मुख्य उद्देश्य उपचारात्मक (remedial) हो। यो नियमित कर्तव्य नभई एक विशेष आध्यात्मिक समाधान हो जुन पितृदोष निवारणका लागि गरिन्छ। यसको आवश्यकताको पहिचान प्रायः दुई तरिकाले हुन्छ: व्यक्तिगत अनुभव (जस्तै सपनामा पितृलाई कष्टमा देख्नु, जीवनमा निरन्तर बाधा आउनु) र ज्योतिषीय विश्लेषण (चिना वा कुण्डलीमा पितृदोष देखिनु) बाट। तसर्थ, यो एक preventative उपाय नभई, पहिचान भएको समस्याको diagnostic समाधान हो।

२. यसले तीन फरक वर्गका आत्माहरूलाई सम्बोधन गर्छ

"त्रिपिण्डी" को शाब्दिक अर्थ "तीन पिण्ड" हो। यो अनुष्ठानले तीन फरक लोकमा रहेका र तीन फरक गुण भएका आत्मा (प्रेत) हरूलाई एकैसाथ सम्बोधन गर्दछ:

1. सात्त्विक (Sattvik): द्युलोक (स्वर्ग) मा रहने र विष्णुसँग सम्बन्धित दिव्य आत्माहरू।
2. राजस (Rajas): अन्तरिक्ष (आकाश) मा रहने र ब्रह्मासँग सम्बन्धित मध्यवर्ती आत्माहरू।
3. तामस (Tamas): भूलोक (पृथ्वी) मा रहने र रुद्रसँग सम्बन्धित पार्थिव आत्माहरू।

यी तीनै वर्गका आत्माहरूलाई सन्तुष्ट पार्न क्रमशः जौको पिठो (सात्त्विक), चामलको पिठो (राजस), र तिलको पिठो (तामस) बाट बनेका तीन अलग-अलग पिण्डहरू अर्पण गरिन्छ। यो त्रिपक्षीय दृष्टिकोणले नै त्रिपिण्डी श्राद्धलाई यति शक्तिशाली बनाएको हो, किनकि यसले कुनै पनि लोकमा अड्किएका आत्मालाई मुक्तिको मार्ग प्रशस्त गर्छ।

३. यो विशेषगरी अकाल र अपमृत्युमा परेकाहरूको लागि हो

त्रिपिण्डी श्राद्धको विधान विशेषगरी ती पितृहरूका लागि हो जसले अकाल मृत्यु (असमयमा मृत्यु) वा अपमृत्यु (अप्राकृतिक वा दुर्घटनाजन्य मृत्यु) भोगेका थिए र जसको अन्तिम संस्कार विधिपूर्वक हुन पाएन। यस्ता आत्माहरू प्रेतयोनिमा भड्किरहने र आफ्नो वंशजलाई कष्ट दिने शास्त्रमा उल्लेख छ।

ग्रन्थमा उल्लेख गरिएका केही उदाहरणहरू यस प्रकार छन्:

• विष पिएर मृत्यु (विषपान)
• झुन्डिएर मृत्यु (गलपाश)
• आगोमा जलेर मृत्यु (अग्निदाह)
• पानीमा डुबेर मृत्यु (जलमा डुबेर)
• सर्प, बाघ जस्ता जनावरको आक्रमणबाट मृत्यु
• अन्त्येष्टि कर्मबिना मृत्यु (अन्त्येष्टिकर्मरहित)

यस्ता दुर्भाग्यपूर्ण घटनामा परेका पितृहरूको उद्धार गर्नु यस श्राद्धको एक प्रमुख उद्देश्य हो।

४. 'फेसन' देखि सावधान: यो सबैका लागि अनिवार्य छैन

यस्तै गम्भीर र विशिष्ट परिस्थितिहरूको लागि बनेको यो विधानलाई आजभोलि जसरी सामान्यीकरण गरिँदैछ, त्यसमा लेखक गहिरो चिन्ता व्यक्त गर्नुहुन्छ। प्रा.डा. देवमणि भट्टराईले आफ्नो ग्रन्थमा आजकाल त्रिपिण्डी श्राद्धलाई एक "फेसन" को रूपमा अन्धाधुन्ध गर्ने-गराउने प्रवृत्ति बढेकोमा गहिरो चिन्ता व्यक्त गर्नुभएको छ। उहाँले स्पष्ट रूपमा चेतावनी दिनुभएको छ कि यो कर्म सबैका लागि आवश्यक र अनिवार्य छैन।

कतिपय अवस्थामा, व्यावसायिक वा आर्थिक लाभका लागि पनि अनावश्यक रूपमा यो श्राद्ध गर्न सल्लाह दिइने गरेको पाइन्छ। त्यसैले, कसैले भन्दैमा हतारमा यो कर्म गर्न लाग्नु हुँदैन। सर्वप्रथम, आफ्नो कुल वा परिवारमा साँच्चै नै शास्त्रले निर्दिष्ट गरेअनुसारको पितृदोषको अवस्था छ कि छैन भनी यकिन गर्नु जरुरी छ।

एक विद्वान र सांस्कृतिक विश्लेषकको रूपमा, प्रा.डा. भट्टराईले औंल्याउनुभएको यो प्रवृत्ति सांस्कृतिक र आध्यात्मिक दुवै दृष्टिकोणले चिन्ताजनक छ। लेखकको चिन्तालाई उहाँकै शब्दमा हेरौं:

"वर्तमानमा त्रिपिण्डी श्राद्ध फेसनका रूपमा देखापरेको छ र यसको असर अझ बढ्दै जाने देखिन्छ अर्थात् अनावश्यक ठाउँमा पनि त्रिपिण्डी श्राद्ध गर भनी उपदेश गर्नेहरूको जमात बढ्दो छ साथै पेसाकै रूपमा उपदेश भइरहेको देखिन्छ।"

५. यो कर्म घरमा गर्न निषेध गरिएको छ

शास्त्रले यस विषयमा स्पष्ट र कठोर निर्देशन दिएको छ: त्रिपिण्डी श्राद्ध घरभित्र कहिल्यै गर्नु हुँदैन। यसको कारण स्पष्ट छ— यो अनुष्ठानमा विभिन्न प्रेतात्माहरूको आह्वान गरिन्छ, जुन पारिवारिक र मांगलिक वातावरण भएको घरको लागि उपयुक्त मानिँदैन।

शास्त्रले यो कर्मका लागि पवित्र र खुला स्थानहरू तोकेको छ। यसका लागि उत्तम स्थानहरू हुन्:

• कुनै तीर्थस्थल
• शिवालय (शिव मन्दिर) नजिक
• नदीको किनार
• पिपलको रुखको फेद (अश्वत्थमूल)

निष्कर्ष: वास्तविक मर्मलाई बुझौं

त्रिपिण्डी श्राद्ध कुनै सामान्य वा नियमित कर्म होइन। यो पितृदोष निवारणका लागि बनाइएको एक शक्तिशाली, विशिष्ट र गहन अर्थ बोकेको उपचार-विधि हो। यसलाई फेसन वा अन्धविश्वासको रूपमा होइन, बरु ज्ञान र विवेकका साथ अपनाउनु पर्छ। यो कर्म तब मात्र सार्थक हुन्छ जब यसको आवश्यकता, औचित्य र विधिलाई सही रूपमा बुझिन्छ।

अन्त्यमा, हामी सबैले आफैँलाई एउटा प्रश्न सोधौं:

"आफ्ना पितृहरूको सम्मान गर्दा, के हामी शास्त्रको वास्तविक मर्म बुझेर कर्म गर्दैछौं वा केवल परम्पराको अन्धानुकरणमा लागिरहेका छौं?"